‘Hoe gaan we om met de kwetsbaarste mensen?’
Lisa-Marie Komp is de advocaat in twee spraakmakende zaken waarin de overheid aansprakelijk wordt gesteld voor adopties die nooit hadden mogen plaatsvinden. “De macht van staten over het leven van mensen is iets waar we altijd waakzaam op moeten zijn.”
Eerst waren het de ongehuwde moeders en hun kinderen, daarna de kinderen die uit het buitenland werden geadopteerd en hun ouders en nu zijn het de migranten die sterven op de Middellandse Zee. “Je moet je altijd afvragen: wie zijn de meest kwetsbare mensen en hoe gaan we met hen om?”, zegt advocaat Lisa-Marie Komp (32). “Staten hebben een speciale verantwoordelijkheid voor die groepen.” Hoe ver die verantwoordelijkheid reikt, is de vraag die ze in haar werk op tafel legt.
Dat doet ze voor de rechter in de zaken van Trudy Scheele-Gertsen, die in de jaren zestig haar kind moest afstaan en daarvoor de staat aansprakelijk stelt, en in die van Dilani Butink, die de staat en de stichting Kind en Toekomst verantwoordelijk houdt voor wat er fout ging rond haar adoptie uit Sri Lanka. Daarnaast promoveert Komp op de vraag in hoeverre staten verantwoordelijk zijn voor migranten die op zee verdrinken.
Adopties die nooit mochten plaatsvinden
“De macht van staten over het leven van mensen is iets waar we altijd waakzaam voor moeten zijn”, zegt Komp over de overeenstemming tussen die ogenschijnlijk uiteenlopende onderwerpen. “In de zaken van Dilani en Trudy zijn fundamentele rechten geschonden met uitspraken waar niemand tegen kan zijn. ‘Dit is in het belang van het kind’, werd er constant gezegd, terwijl er in werkelijkheid niet gehandeld is in het belang van kinderen. Uitspraken waar niemand op tegen kan zijn, daarmee moet je heel erg oppassen. Die zijn vatbaar voor misbruik.”
In de rechtszaken moet Komp aantonen dat de overheid aansprakelijk is voor twee adopties die nooit hadden mogen plaatsvinden. Maar papieren ontbreken, kloppen niet of zijn incompleet en getuigen zijn overleden of houden hun mond stijf dicht. Bovendien, zeggen critici, is het achteraf makkelijk praten.
Met het tijdgeestargument maakt Komp korte metten. Ook in 1968 schreef de wet al voor dat moeder en kind in principe bij elkaar horen. De overheid had ongehuwde vrouwen moeten beschermen tegen de tijdgeest die zich tegen hen keerde, zal ze betogen, en hen moeten wijzen op mogelijkheden hun eigen kind op te voeden. “De vrouwen om wie het gaat werden niet gewezen op hun rechten”, zegt ze. “Hen werd informatie onthouden. En dan moet je bedenken: dit was in een tijd dat je niet even iets kon googelen.”
Niet dat zij die kennis een jaar geleden paraat had: “Toen ik begon met de zaak van Trudy, was dat vanuit een onderbuikgevoel. Ik had toen geen idee hoe de wet in ’68 in elkaar zat.”
Waar begint u dan?
“Bij de wet. Dat klinkt simpel maar is heel ingewikkeld. Het heeft lang geduurd voor ik doorhad hoe die in elkaar zat en hoe belangrijk de rol was van de raden voor de kinderbescherming. Die horen bij de overheid. Verder begin ik door te luisteren naar wat mensen te vertellen hebben. Trudy is niet gek. Dat klinkt heel raar, om dat zo te zeggen. Maar als je kijkt naar wat de instanties over haar in haar dossiers hebben geschreven, lijkt het wel alsof ze dat zou kunnen zijn.”
Over binnenlandse adopties en de zaak van Trudy Scheele-Gertsen is de afgelopen maanden veel geschreven. Niet in de laatste plaats door Trouw en Omroep Gelderland, die samen onderzoek deden naar afstand en adoptie. Heeft dat invloed op een zaak?
“Niet in de zin dat de rechter zijn oordeel afhankelijk gaat maken van wat er in de media wordt geschreven. Wel omdat Trouw en Omroep Gelderland informatie uit de archieven hebben gehaald waar ik in de zaak weer iets aan heb. Als het gaat over adopties uit Sri Lanka heeft ‘Zembla’ veel boven water gehaald. In die zin heeft het wel invloed.”
Verhalen in de media lokken ook reacties uit. De rechtszaal is niet de plaats om leed uit het verleden recht te zetten, is een van die reacties.
“Laat ik vooropstellen dat ik het daar in principe mee eens ben. Ik vind het ook best jammer dat we deze zaken voor de rechter moeten voeren. Als de overheid de betrokkenen echt tegemoet zou komen en de eigen verantwoordelijkheid zou erkennen, op een transparante en toegankelijke manier, zou het niet nodig zijn.”
Op dit moment doet een commissie onder leiding van Tjibbe Joustra onderzoek naar de rol van de overheid bij misstanden in interlandelijke adopties, het Verwey Jonker Instituut legt binnenlandse adopties onder de loep. Op beide onderzoeken is kritiek.
De commissie-Joustra ligt onder vuur omdat die een vragenlijst naar geadopteerden stuurde die vooral gaat over hun persoonlijke situatie en amper over de rol van de Nederlandse staat in adopties; het onderzoek naar binnenlandse adopties liep averij op toen bleek dat een zogeheten ‘aanmeldpunt’ van het ministerie van justitie en veiligheid onzorgvuldig omging met gegevens. Ook staan er fouten in gespreksverslagen van dat aanmeldpunt.
“Ik vind het, zeker gegeven hoe gevoelig dit onderwerp ligt, ongelooflijk hoe dit gaat”, zegt Komp. “Laat ik het zo zeggen: het geeft betrokkenen weinig vertrouwen dat de onderste steen dankzij deze onderzoeken boven komt.”
Wat kan het recht betekenen voor mensen wie in het verleden onrecht is aangedaan? Werkt het helend?
“Helend is, denk ik, een te groot woord. Dat heb ik ook gezegd toen Trudy hier voor het eerst was; er is geen garantie op heling. Maar vrouwen zijn altijd zelf verantwoordelijk gehouden voor het feit dat ze van hun kind werden gescheiden. Ik kan me wel voorstellen dat het goed doet als erkend wordt dat zij gedwongen zijn. Dit gaat eigenlijk over de vraag: ‘waar dient het recht toe?’ Waarheidsvinding is daarin belangrijk. De hoop is ook dat we kunnen leren van wat er in het verleden is gebeurd.”
Daarmee komt Komp opnieuw op de verantwoordelijkheid van staten. Zoals veel mensen nu met verbijstering luisteren naar verhalen van ongehuwde moeders die geblinddoekt moesten bevallen, zo zullen we volgens Komp over vijftig jaar luisteren naar verhalen van migranten die in gammele bootjes de zee over moesten steken. Voor het eerst klinkt ze verontwaardigd: “Dat hoop ik tenminste, dat we dan zeggen: hoe hebben we dit kunnen laten gebeuren? Anders zou het echt beschamend zijn.”
Komp werkt voor het Amsterdamse advocatenkantoor Prakken d’Oliveira, dat meer ingewikkelde mensenrechtenzaken voert die veel aandacht krijgen in de pers. Zo stond het kantoor bijvoorbeeld de weduwen van Rawagede bij, die uiteindelijk een schadevergoeding kregen vanwege een door Nederlandse militairen aangericht bloedbad in 1947. Ook won het kantoor bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een zaak van een Irakees die strafvervolging eiste van een Nederlandse militair die zijn zoon doodschoot.
“Ik zit heel bewust bij dit kantoor”, zegt Komp. “Het was voor mij altijd al duidelijk dat ik iets wilde doen met mensenrechten maar ik wilde eigenlijk geen advocaat worden. Nu vind ik het bijzonder om zaken te doen die iets in beweging brengen in het maatschappelijk debat en die echt impact hebben. Dit zijn zaken die mensen tot in het diepst raken. Ik had me, voor ik met de adoptiezaken begon, nooit gerealiseerd hoe belangrijk en fundamenteel een familieband is. Het kan mensen echt opvreten als ze niet weten wie hun biologische ouders zijn.”
Is het ook de intellectuele uitdaging die u aanspreekt?
“Zeker. Er is geen enkele vergelijkbare zaak waar ik op terug kan grijpen. Natuurlijk kan ik gebruikmaken van eerdere uitspraken, bijvoorbeeld over de verjaringstermijn. Maar er is geen zaak precies als deze. Het is pionieren. Dat vind ik een van de meest uitdagende aspecten.”
Daar zit een risico in. De uitkomst is voor uw cliënten ongewis.
“Ik weet niet hoe dit afloopt en dat zeg ik ook tegen mijn cliënten. Dit is een strijd die zij het waard vinden om te strijden, met het risico dat ze niet in het gelijk gesteld worden. Dit zijn bovendien zaken van de lange adem. Dilani en Trudy rennen geen sprint maar een marathon. Laat ik vooropstellen dat ik beide vrouwen heel erg moedig vind.”
Hoe belangrijk is het om een zaak te winnen?
“Natuurlijk wil ik een zaak winnen. Maar winnen kan in veel hoedanigheden. Daar heb ik het ook over met cliënten; wat wil je precies bereiken?”
In de zaak van de uit Sri Lanka geadopteerde Dilani doet de rechter in september uitspraak, bijna twee jaar na de dagvaarding. In de zaak van Scheele-Gertsen ging de dagvaarding eind juni de deur uit. In deze zaak is ook stichting Bureau Clara Wichmann eiser. Die komt op voor alle vrouwen die in het verleden van hun kind zijn gescheiden. Het duurt waarschijnlijk nog maanden voor de rechter zich tijdens een zitting over deze zaak buigt.
Durft u iets te zeggen over de slagingskans van beide zaken?
Komp glimlacht: “Ik doe alleen zaken waar ik in geloof. Met mijn cliënten heb ik het daar natuurlijk over. Maar dat zijn lange gesprekken waarin ik veel nuance kan aanbrengen. Alles wat ik er nu over zeg, gaat te kort door de bocht.”
Bureau Clara Wichmann hoopt bij het publiek vijftienduizend euro op te halen om de zaak te ondersteunen over gedwongen adopties in Nederland.
De zaak van afstandsmoeder Trudy Scheele-Gertsen en stichting Bureau Clara Wichmann tegen de Nederlandse staat kan jaren gaan duren. Daarom hoopt Clara Wichmann met crowdfunding geld op te halen om een deel van de kosten van de zaak over de gedwongen afstand van kinderen in Nederland te dekken.
De stichting ondersteunt strategische rechtszaken voor vrouwenrechten. “Dit is een zaak waarbij de structurele discriminatie van vrouwen zo duidelijk is aan te tonen dat we denken dat iedereen het belang van de zaak ziet”, zegt Linde Bryk van Bureau Clara Wichmann.
De zaak is gestart door Scheele – Gertsen, die in de jaren zestig haar zoon tegen haar wil moest afstaan. Waar zij de staat aansprakelijk stelt voor het leed dat haar is aangedaan, wil Clara Wichmann van de rechter horen dat alle vrouwen die in de jaren ’50, ’60 en ’70 hun kind afstonden structureel onrechtmatig zijn behandeld. “Dat vergt veel feitenonderzoek en er zijn ook best wat juridische hobbels te nemen”, zegt Bryk. Dat maakt de zaak kostbaar.
Bureau Clara Wichmann en Scheele – Gertsen moeten het bovendien wel even volhouden als ze eenmaal in de rechtbank staan. “Als de overheid met ons om tafel wil, zouden we binnen twee jaar klaar kunnen zijn”, schat Bryk. “Maar dit kan ook veel langer gaan duren.”
Het streefbedrag voor de crowdfunding is voor nu vijftienduizend euro. “We hebben meer nodig, maar als we hiermee kunnen starten zou dat mooi zijn”, zegt Bryk.
Voor de wet mag dan wel iedereen gelijk zijn, verzucht ze, maar wie tegen de staat wil procederen moet een grote beurs hebben. “Deze zaak is erg belangrijk en we willen niet dat een gebrek aan geld de toegang tot het recht, en enige vorm van rechtvaardigheid, voor deze vrouwen belemmert.”
Biografie Lisa-Marie Komp
Lisa-Marie Komp (1987) is advocaat bij het Amsterdamse advocatenkantoor Prakken d’Oliveira. Daar houdt ze zich bezig met zaken waarin aansprakelijkheid voor mensenrechtenschendingen centraal staat. Dat is onder meer zo in de zaken van Trudy Scheele-Gertsen, die in de jaren zestig tegen haar wil haar zoon afstond, en in die van Dilani Butink, die begin jaren negentig werd geadopteerd uit Sri Lanka.
Komp studeerde aan verschillende Nederlandse en buitenlandse universiteiten en behaalde haar master Internationaal Recht aan de Universiteit Maastricht en de Université Toulouse Capitole. Ze heeft een proefschrift over de aansprakelijkheid van staten voor mensenrechtenschendingen die plaatsvinden buiten staatsgrenzen afgerond, welke zij in oktober zal verdedigen.
De adoptiewet lijkt in Nederland een eigen dynamiek tot stand te hebben gebracht, bleek eerder uit onderzoek van Trouw en Omroep Gelderland. Een dynamiek waarin ongehuwde vrouwen onder grote druk afstand deden van hun baby of zelfs, decennia later, zeggen gedwongen te zijn hun kind af te staan. Lees alle verhalen over dit onderwerp op trouw.nl/adoptie.